ابن‌دهان فخرالدین ابوشجاع محمد بن علی بغدادیابن دَهّان، محمد بن علی بن شعیب بن برکه، ابوشجاع (یا ابوعبدالله)، [۱]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲]
ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، ج۴، ص۳۴۷، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۲ق.
ملقب‌به‌فخرالدین، برهان‌الدین، عزالدین و ثعیلب (د ۵۹۰ یا ۵۹۲ق/۱۱۹۴ یا ۱۱۹۶م)، ادیب، مورخ، ریاضی‌دان، منجم و فقیه شافعی مذهب بغدادی بودند.فهرست مندرجات۲ - محل تولد ۳ - عدم اطلاع از اساتید ۴ - اقامت در موصل ۵ - مصاحبت با ابی منصور ۶ - مأموریتهای سیاسی ۷ - سفیر اتابکان ۸ - روی گردانی از اتابکان ۹ - ریاست دیوان میّافارقین ۱۰ - مراجعت به دمشق ۱۱ - استقبال صلاح الدین از ابن دهان ۱۲ - آشانیی با شیخ تاج‌الدین ۱۳ - سفر به قاهره ۱۴ - تدریس در قاهره ۱۵ - تدریس کتاب فرائض ۱۶ - شاگردان ۱۷ - عدم استقبال از تدریس ابن دهان ۱۸ - سفر به مکه ۱۹ - مرگ ابن دهان ۲۰ - خصوصیات اخلاقی ۲۰.۱ - از دیدگاه ابن قفطی ۲۰.۲ - از دیدگاه ابوالبرکات ابن مستوفی ۲۱ - ملاقات ابن حاجب با ابن دهان ۲۲ - مقامات علمی ۲۳ - مهارتهای علمی ۲۴ - سایر شاگردان ۲۵ - آثار و تألیفات ۲۵.۱ - تاریخ ۲۵.۲ - تفسیر المجرد ۲۵.۳ - خلاف ۲۵.۴ - الزیج ۲۵.۵ - غریب الحدیث ۲۶ - فهرست منابع ۲۷ - پانویس ۲۸ - منبع ۱ - نیاکانبعضی از منابع نیای بزرگ وی را مغیث بن الدهان یاد کرده‌اند که یقیناً مغیث تحریف شعیب است و برخی شعبة بن برکه نوشته‌اند [۴]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۷، ص۵۲۳، تبریز، ۱۳۲۶ش.
که در منابع دیگر نیامده است.۲ - محل تولدابن دهان در بغداد زاده شد، [۵]
ابن قاضی شهبه، احمد، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش محسن عیاض، نجف ۱۹۷۳م.
اما تاریخ تولد وی معلوم نیست.۳ - عدم اطلاع از اساتیداز اساتید و تحصیلات وی و اینکه در کجا دانشهای مختلف را آموخته است، آگاهی در دست نیست. ۴ - اقامت در موصلبه گفته ابن قفطی وی از بغداد به موصل سفر کرد [۶]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۱، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و مدت ۲۰ سال در آن‌جا به سر برد [۷]
ابن ابی اصیبعه، احمد، ج۲، ص۱۸۲، عیون الانباء، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
۵ - مصاحبت با ابی منصورو در آن شهر با جمال الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابی منصور معروف به جواد اصفهانی وزیر موصل آشنا شد و مصاحب وی گردید و ابیاتی نیز در مدح وی سرود. [۸]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۱، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۶ - مأموریتهای سیاسیمدتی بعد از جانب خاندان اتابک زنگی [۹]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و به گفته ابن جوزی، پس از مرگ سیف‌الدین زنگی از سوی مجاهدالدین قایماز در سال ۵۷۶ق/۱۱۸۰م مأموریت یافت تا به نزد صلاح‌الدین ایوبی که آن زمان در مرزهای روم شرقی بود، برود و از او بخواهد تا با عزالدین مسعود زنگی نیز چون برادرش سیف‌الدین رفتار کند و موصل و شهرهای بین‌النهرین را به او واگذارد. [۱۰]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۷ - سفیر اتابکانابن دهان که در این مأموریت ناکام مانده بود، به موصل بازگشت، [۱۱]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
ولی پس از آن نیز بار‌ها به عنوان سفیر بین اتابکان زنگی و صلاح الدین رفت و آمد داشت، [۱۲]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۱۶۵، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
۸ - روی گردانی از اتابکاناما سرانجام مورد بی‌مهری اتابکان قرار گرفت و به صلاح‌الدین روی آورد. ۹ - ریاست دیوان میّافارقینصلاحالدین او را به ریاست دیوان میّافارقین برگزید، ۱۰ - مراجعت به دمشقاما به سبب اختلافی که با سنقر خلاطی والی میّافارقین پیدا کرد، ناچار به دمشق رفت. [۱۳]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۱۱ - استقبال صلاح الدین از ابن دهاندر دمشق صلاح الدین ایوبی مقدم وی را گرامی داشت و ماهانه ۳۰ دینار برای وی حقوق تعیین کرد [۱۴]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
که کفایت مخارج وی را نمی‌کرد و ظاهر حالش با آنکه تؤم با تجمل بود، از سختی معیشت وی حکایت داشت. [۱۵]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۱۲ - آشانیی با شیخ تاجالدیناو در دمشق با شیخ تاج‌الدین زید بن حسن کندی نحوی آشنا شد و به مذاکره و مباحثه علمی با او پرداخت و ابیاتی نیز در مدح وی سرود. ۱۳ - سفر به قاهرهابن دهان در ۵۸۶ق به قاهره سفر کرد، ۱۴ - تدریس در قاهرهو در این شهر حلقه درسی را گشود که از هر سوی طالبان علوم مختلف که وی مدعی آن‌ها بود، به گرد وی جمع شدند که ابن قفطی نیز از جمله آنان بود. ۱۵ - تدریس کتاب فرائضاو در آن‌جا کتاب فرائض خود را برای آنان تدریس می‌کرد. ۱۶ - شاگردانیکی از کسانی که نزد وی این کتاب را خواند علی بن جلال الدوله بن دوری بود. ۱۷ - عدم استقبال از تدریس ابن دهانابن دهان نتوانست در مصر موفقیتی به دست آورد، زیرا جوابگوی نیاز طالبان علوم مختلف نبود. از این رو طلاب از اطراف وی پراکنده شدند و او ناچار مصر را ترک کرد و بار دیگر به دمشق بازگشت و تا هنگام مرگ صلاح‌الدین (۵۸۹ق/۱۱۹۳م) در آن‌جا ماند. ۱۸ - سفر به مکهپس از مرگ صلاح‌الدین برای گزاردن مراسم حج به مکه رفت و آن سال را در همین شهر به سر برد ۱۹ - مرگ ابن دهانو سپس به عراق بازگشت و چون در حلّه مزیدیّه [۱۶]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲-۱۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و یا حلّه سیفیّه [۱۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۳.
رسید، بر سر پلی در آن‌جا شتر وی لغزید و بر اثر اصابت چوبهای محمل به صورتش جان سپرد، [۱۸]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
اما ابن ابی اصیبعه نوشته است که پس از ۴۰ سال یا بیش‌تر که از بغداد دور بود، به زادگاه خود بازگشت و در آن‌جا درگذشت و در کنار پدر و مادر خود به خاک سپرده شد. [۱۹]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۲۰ - خصوصیات اخلاقی۲۰.۱ - از دیدگاه ابن قفطیابن قفطی از خصوصیات ظاهری [۲۰]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و ابن ابی اصیبعه [۲۱]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
از صفات معنوی وی یاد کرده‌اند. به گفته همو ابن دهان مردی متدین و پارسا بود، روزه بسیار می‌گرفت، قرآن را زیاد تلاوت می‌کرد و هر ساله بیش از ۴ ماه در جامع دمشق اعتکاف داشت، به گونه‌ای که حتی برای او مقصوره‌ای در کلاسه دمشق ساختند. [۲۲]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
۲۰.۲ - از دیدگاه ابوالبرکات ابن مستوفیابوالبرکات ابن مستوفی (د ۶۳۷ق/۱۲۳۹م) نیز در تاریخ اربل از او به عنوان مردی دانشمند یاد کرده و نوشته است که در اربل به نزد من آمد. [۲۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۲.
۲۱ - ملاقات ابن حاجب با ابن دهان طبیب گویا در این دوره بوده است که به گفته ابن ابی اصیبعه، مهذب الدین احمد بن حاجب طبیب در اربل (اربیل) به ملاقات ابن دهان رفت و ملازم او شد و ابن دهان وی را یاری کرد تا زیجی را که اثر خود او بود، حل کند. [۲۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۲.
۲۲ - مقامات علمیابن دبیثی در تاریخ خود از او یاد کرده و او را آشنا به ادب و فرایض (تقسیم ارث ) و ریاضیات دانسته است. [۲۵]
ابن قاضی شهبه، احمد، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۲۰۰، به کوشش محسن عیاض، نجف ۱۹۷۳م.
او در نجوم و حل‌ّ زیج نیز ید طولایی داشته است. [۲۶]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۳.
۲۳ - مهارتهای علمیابن قفطی [۲۷]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و ابن خلکان [۲۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۳.
نوشته‌اند که قلم وی رسا‌تر از بیانش بوده است و ابن قاضی شهبه به نقل از ابن دبیثی نوشته است که وی شعر نیکو می‌سروده است [۲۹]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۳.
. سیوطی نیز شعر وی را لطیف دانسته است. [۳۰]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص ۷۷، قاهره، ۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸م.
ابن عماد کاتب نیز در خریدة القصر از او یاد کرده و قطعاتی از اشعار وی را آورده است. [۳۱]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۳.
همو ابیاتی را که وی درباره ابن دهان نحوی ابومحمد سعید بن مبارک و نیز درباره یکی از امرا سروده بوده، آورده است. [۳۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۱۳.
۲۴ - سایر شاگرداناز شاگردان وی جز آنچه یاد شد، سخنی به میان نیامده است. منذری از شخصی به نام ابوالفتوح محمد بن علی بن جلاجلی نام برده است که از ابن دهان اشعاری را شنیده و برای وی روایت کرده است. [۳۳]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۲۵ - آثار و تألیفاتابن دهان را تصنیفات و تألیفات بسیاری در علوم گوناگون بوده که از غالب آن‌ها اکنون نشانی در دست نیست. نام آثار او که از منابع به دست می‌آید، بدین قرار است: ۲۵.۱ - تاریختاریخ [۳۴]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۳۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۷۸.
که از وقایع سال ۵۱۰ق/۱۱۱۶م تا وفات مؤلف را در برداشته است [۳۶]
ابو شامه، عبدالرحمان، الذيل على الروضتين،ص۹، به كوشش محمد زاهد بن حسن كوثري، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م
[۳۷]
ابن قاضی شهبه، احمد،طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۲۰۰، به کوشش محسن عیاض، نجف ۱۹۷۳م.
۲۵.۲ - تفسیر المجردتفسیر المجرد [۳۸]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۴۵۸،
۲۵.۳ - خلافخلاف [۳۹]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
که بغدادی [۴۰]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۳۱۵.
نام کامل آن را تقویم النظر فی المسائل الخلافیة ذکر کرده است. وی در این کتاب مسائل فقهی مذاهب چهارگانه اهل سنت را با هم سنجیده است. احتمالاً کتاب خلاف همان کتابی است که سارتن، به عنوان اثر فقهی ابن دهان یاد کرده است. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های ملی پاریس به شماره ۷۸۸، ۷۸۹ (دوسلان، و توپکاپی و احمد ثالث [۴۱]
سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، ج۱، ص۳۴۳، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۴۲]
سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، ج۱، ص۳۳۰، قاهره، ۱۹۵۴م.
و خدیویه مصر به شماره ۹۴۷۹ [۴۳]
خدیویه، فهرست، ج۳، ص۲۰۹.
موجود است.۲۵.۴ - الزیجالزیج [۴۴]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
۲۵.۵ - غریب الحدیثغریب الحدیث که ابن قفطی [۴۵]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
[۴۶]
ابن قفطی، علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
آن را ۱۶ مجلد کوچک، و ابن ابی اصیبعه [۴۷]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
آن را ۱۰ مجلد دانسته است. در این کتاب رموزی به کار رفته بوده که به وسیله آن بتوان کلمات مورد نظر را به سادگی یافت؛ المائدة و الفائدة فی النوادر و الفرائد. [۴۸]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۴۲۱.
۲۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م. (۲) ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۲ق. (۵) ابن قاضی شهبه، احمد، طبقات النحاة و اللغویین، به کوشش محسن عیاض، نجف ۱۹۷۳م. (۶) ابن قفطی، علی، انباء الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۷) ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق. (۸) ابو شامه، عبدالرحمان؛ الذیل علی الروضتین، به کوشش محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م؛ (۹) بغدادی، ایضاح. (۱۰) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۱۱) خدیویه، فهرست. (۱۲) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۹۶۳م. (۱۳) سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، ۱۳۵۵ش. (۱۴) سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م. (۱۵) سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، ۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸م. (۱۶) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م. (۱۷) مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۲۶ش. (۱۸) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۹) سارتن، M، کاتالوگ پردازنده manuscrits arabes د لا Biblioteque ملی، پاریس، ۱۸۹۵، TS. ۲۷ - پانویس
۲۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ابن‌دهان»،ج۳، ص۱۲۱۱. |